Άρθρο

GUILTY BY SUSPICION: THE FATE OF THE GREEK COMMUNISTS IN THE USSR DURING THE GREAT TERROR OF 1936-1939

Μεθοδολογία
Το άρθρο του Νίκου Παπαδάτου «Guilty by Suspicion: The Fate of the Greek Communists in the USSR during the Great Terror of 1936-1939», το οποίο δημοσιεύεται στην αγγλική γλώσσα, βασίζεται αποκλειστικά σε πρωτογενείς πηγές από τα Κρατικά Αρχεία της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Η μελέτη παρουσιάζει μια νέα οπτική για τις διώξεις των Ελλήνων κομμουνιστών που ζούσαν στη Μόσχα και στα εδάφη της Σοβιετικής Ένωσης (ΕΣΣΔ) κατά την περίοδο 1936-1939. Η ακολουθητέα μέθοδος είναι η μικρο-ιστορική έρευνα: Όπως υποστηρίχτηκε προσφάτως, «η μικρο-ιστορική μέθοδος θέτει ως βασικό της στόχο την αντιστροφή των παραγόντων παρατήρησης, προτείνοντας επί της ουσίας τη μετάβαση από τη μελέτη της ιστορίας των τάξεων και των μαζών, καθώς και της πάλης τους, σε εκείνη της επεξεργασίας των καθημερινών πρακτικών των κύριων συντελεστών της ιστορίας: των Ελλήνων κομμουνιστών που διέμεναν στη Μόσχα και στα εδάφη της πρώην ΕΣΣΔ. Στο επίκεντρο της μικρο-ιστορίας βρίσκεται η αρχή της αναγωγής του αντικειμένου: Συνίσταται στην κατανόηση ενός ιστορικού φαινομένου μεγάλης κλίμακας μέσω ενός συγκεκριμένου ειδικού κριτηρίου, ενός ελεγχόμενου πεδίου περιορισμένου μεγέθους, αλλά με μεγάλη ευρετική αξία, χωρίς αυτό βέβαια να ερευνάται μεμονωμένα, κατά τρόπο ασύνδετο και αποκομμένο από τη γενικότερη ιστορική συγκυρία».

Ερευνητικοί άξονες μελέτης
Το ζήτημα του Μεγάλου Τρόμου [Большой Террор / Great Terror, 1936-1939] στην πρώην Σοβιετική Ένωση εγείρει σειρά ιστορικών και θεωρητικών ζητημάτων τα οποία έχουν εν πολλοίς συζητηθεί στην πορεία των ετών από τη διεθνή ιστορική κοινότητα των ερευνητών και των ιστορικών διαφορετικών τάσεων. Αρχικά, όπως είναι γνωστό, ο τρόμος ταυτίστηκε με τις μικρές και μεγάλες πολιτικές δίκες της Μόσχας, οι οποίες αποδίδονται σήμερα στη σχετική βιβλιογραφία ως «δίκες-θέαμα». Ένα έτερο ζήτημα το οποίο επίσης έχει αναλυθεί επαρκώς είναι η συστηματική βία κατά των κουλάκων και τα κατασταλτικά μέτρα εναντίον τους, δυνάμει της ειδικής επιχείρησης της NKVD με τον κωδικό αριθμό 00447. Στη συνέχεια τμήμα της σχετικής ιστορικής και θεωρητικής συζήτησης γύρω από το ζήτημα των «εκκαθαρίσεων» επικεντρώνεται στο νευραλγικό θέμα των μαζικών διώξεων εις βάρος διακριτών εθνικών ομάδων και αγωνιστών-μελών άλλων κομμουνιστικών κομμάτων οι οποίοι είχαν καταφύγει στην ΕΣΣΔ.
Οι ανωτέρω θεματικές είναι κατά το μάλλον ή ήττον γνωστές στην κοινότητα των ιστορικών και των ερευνητών που ασχολούνται με την ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης. Η εν λόγω μελέτη δεν έχει ως στόχο συνεπώς να θίξει τις ως άνω μακρο-ιστορικές πτυχές του ζητήματος περί του «Μεγάλου Τρόμου». Στην παρούσα μελέτη θα επιχειρήσουμε να αποσαφηνίσουμε:
Πρώτον, τα γεγονότα και τις αφετηρίες του φαινομένου της σταλινικής βίας εκκινώντας από μια ειδική περιοδολόγηση που προκύπτει από στατιστικά στοιχεία και επί τη βάσει συγκεκριμένων αρχειακών τεκμηρίων.
Δεύτερον, συγκεκριμένα μικρο-ιστορικά στοιχεία τα οποία αφορούν τη βία κατά των Ελλήνων και ειδικότερα τα πραγματολογικά τεκμήρια εις βάρος των Ελλήνων κομμουνιστών οι οποίοι κατέφυγαν στην πρώην Σοβιετική Ένωση κατά τη δεκαετία του 1930.
Τρίτον, τη «μηχανική» του τρόμου η οποία σχετίζεται με δύο συγκεκριμένα ζητήματα: (α) Με το πρόβλημα του φασισμού-ναζισμού και με την αντίληψη που σχημάτιζε σταδιακά η ηγεσία του Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος Μπολσεβίκων (ΠΚΚ (μπ)) για την «υπερεθνική» οργάνωση της Κομμουνιστικής Διεθνούς (Κομιντέρν), στην οποία το ίδιο ήταν ενταγμένο και παράλληλα ηγούνταν. Κατά τη συλλογιστική του ΠΚΚ (μπ), η Κομιντέρν, δρώντας εντός των καπιταλιστικών χωρών της Δύσης, καθίστατο –αν και κομμουνιστική οργάνωση– ευάλωτη απέναντι στον ναζιστικό κίνδυνο. (β) Με το πρόβλημα των ιστορικών κεντρόφυγων πολιτικών τάσεων –«δεξιές» και «αριστερές» αποκλίσεις από την κυρίαρχη πολιτική ομάδα της Κομμουνιστικής Διεθνούς– εντός του ελληνικού Κομμουνιστικού Κόμματος, το οποίο χρησιμοποιήθηκε προσχηματικά, στο πλαίσιο μιας λογικής που διέπεται εκ της αρχής του Raison d’État, από τα όργανα κρατικής ασφαλείας της ΕΣΣΔ (NKVD) ενόψει του ναζιστικού κινδύνου εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης.

«Εθνικές επιχειρήσεις» και Έλληνες κομμουνιστές στην ΕΣΣΔ
Όσον αφορά τις εθνικές επιχειρήσεις και δη την καταστολή εις βάρος των Ελλήνων κομμουνιστών, οι βασικές αιτίες ανάγονται στο ακόλουθο «τρίπτυχο» παραγόντων:
Πρώτον, στην καταστολή κάθε αντιπολίτευσης, π.χ. απέναντι στον σταλινισμό, η οποία μεταφερόταν και στα «αδελφά» κομμουνιστικά κόμματα-τμήματα της Κομιντέρν. Η πάλη κατά των φορέων της Κομιντέρν αλλά και των σχολών της –η οποία εφεξής θεωρείτο από τη Μόσχα φορέας διασποράς αντιπολιτευτικών τάσεων και γενικότερα αμφισβήτησης της κυρίαρχης πολιτικής ομάδας– ήταν εκείνη την περίοδο ένας βασικός στόχος της πολιτικής του Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος Μπολσεβίκων, τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και στο εξωτερικό.
Δεύτερον, στην εκκαθάριση όλων των υπαρκτών και φαντασιακών φορέων οι οποίοι θα μπορούσαν να συνεργαστούν με τον εχθρό σε περίπτωση πολέμου της ΕΣΣΔ με τη ναζιστική Γερμανία ή με οιαδήποτε άλλη πιθανή εχθρική δύναμη και συμμαχία εναντίον της Μόσχας.
Τρίτον, στα οικονομικά προβλήματα εντός της Σοβιετικής Ένωσης, και δη στα προβλήματα της συγκομιδής του 1936, που οδήγησαν στον τρίτο και τελευταίο μαζικό λιμό του Μεσοπολέμου (1921-1940), ο οποίος έπληξε περιοχές-επικράτειες του ευρωπαϊκού τμήματος της ΕΣΣΔ, συμπεριλαμβανομένης της περιφέρειας Κίροφ και της Ουντμουρτίας.
Στη συνέχεια ο συγγραφέας αναλύει ότι ο «Μεγάλος Τρόμος» (1937-1938) στη Σοβιετική Ένωση, άλλως Μεγάλη Εκκαθάριση (большая чистка), είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τις διεθνείς εξελίξεις στην ευρωπαϊκή ήπειρο ειδικά και στον κόσμο γενικότερα. Στη Δύση, στη Γερμανία, το ναζιστικό κόμμα είχε κυριαρχήσει απόλυτα και πειραματιζόταν στον Ισπανικό Εμφύλιο, ο οποίος υπήρξε η «πρoοικονομία» και το «πολιτικό εργαστήριο» του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Στην Άπω Ανατολή η ιαπωνική στρατιωτική μηχανή απειλούσε άμεσα την Κίνα και μακροπρόθεσμα την ίδια την ΕΣΣΔ. Η Αγγλία και η Γαλλία, κυρίως η κυβέρνηση Daladier, επιχείρησαν ενεργά να απομονώσουν την ΕΣΣΔ και υπέσκαψαν τα θεμέλια της ειρήνης όταν υπέγραψαν τη συνθήκη του Μονάχου τον Σεπτέμβριο του 1938, διασαλεύοντας την κρατική οντότητα της Τσεχοσλοβακίας. Μια εκ των επιπτώσεων ήταν η σταδιακή επιδείνωση των σχέσεων της Μόσχας με τις κυρίαρχες δυτικές δυνάμεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι ιδιαίτερα υψηλό τίμημα πλήρωσαν εθνικές ομάδες που διέμεναν και δραστηριοποιούνταν πλησίον των συνοριακών σοβιετικών γραμμών με εχθρικές χώρες, όπως ήταν η Πολωνία και η Γερμανία. Τα φιλόδοξα σοβιετικά πλάνα οικονομικής ανάπτυξης δεν παρήγαγαν τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα: Η κάκιστη συγκομιδή του 1936 οδήγησε σε νέες μορφές λιμού. Εντός αυτών των ιδιαίτερων ιστορικών συνθηκών, τα όργανα κρατικής ασφαλείας της ΕΣΣΔ επιδόθηκαν, κατά το δεύτερο ήμισυ του 1937, στην εκκαθάριση της χώρας από τα «αντισοβιετικά στοιχεία». Από το τέλος του 1937 έως το καλοκαίρι του 1938 η πολιτική του «Μεγάλου Τρόμου» συνδέθηκε με την καταστολή εθνικών μειονοτήτων στο πλαίσιο λήψης διοικητικών κατασταλτικών μέτρων εκ μέρους του σοβιετικού κράτους. Κατά τα έτη 1937-1938, υπό την κατηγορία της αντισοβιετικής δραστηριότητας, συνελήφθησαν πάνω από ενάμισι εκατομμύριο άτομα, εκ των οποίων 700.000 περίπου καταδικάστηκαν με την εσχάτη των ποινών. Εντός αυτού του ιστορικού πλαισίου καταδικάστηκαν και σχεδόν όλοι οι Έλληνες κομμουνιστές που εξετάζονται στην ανά χείρας μελέτη.

Nικόλαος Παπαδάτος

Αφήστε ένα σχόλιο